عوامل موثر بر بروز استرس گرمایی در دام، به‌ویژه در گاوهای شیری، از مهم‌ترین موضوعات در مدیریت بهینه دامداری صنعتی به شمار می‌روند. برای مدیریت مؤثر استرس گرمایی، نخستین گام شناخت دقیق عوامل موثر بر بروز استرس گرمایی است. درک دقیق عوامل محیطی، فیزیولوژیکی و مدیریتی موثر بر بروز استرس گرمایی در طراحی راهکارهای عملی و علمی برای مقابله با این وضعیت مؤثر است.
با افزایش دما و رطوبت، گاوها ممکن است توانایی خود در دفع حرارت بدن را از دست بدهند، و این امر زمینه‌ساز بروز استرس گرمایی و کاهش قابل توجه در تولید شیر، باروری و سلامت عمومی دام می‌شود. برای جلوگیری از ضررهای اقتصادی آگاهی از عوامل موثر در استرس گرمایی ضروری است.
در ادامه قصد داریم با نگاهی جامع، عوامل محیطی مؤثر بر استرس گرمایی، شرایط فیزیولوژیکی دام و جنبه‌های مدیریتی را که در بروزاسترس گرمایی در دام نقش دارند بررسی کنیم.
همچنین برای اطلاعات بیشتر درباره علائم، پیامدها و راهکارهای کاهش استرس گرمایی در گاو شیری، به صفحه اصلی استرس گرمایی در گاو شیری مراجعه کنید.
محدوده دمای مناسب و شاخص THI در دامداری
از مهم‌ترین عوامل موثر بر بروز استرس گرمایی، دمای محیط و رطوبت نسبی هوا است. دمای مناسب برای گاو شیری بین 0 تا 20 درجه سانتی‌گراد در نظر گرفته می‌شود. وقتی دمای هوا به بیش از 25 درجه برسد، نشانه‌های تنش گرمایی ظاهر می‌شود.
در همین راستا، شاخص دما-رطوبت یا شاخص THI در دامداری به عنوان معیار اصلی برای سنجش ترکیبی دما و رطوبت به کار می‌رود. آستانه بحرانی این شاخص معمولاً حدود 72 در نظر گرفته شده، ولی در گاوهای پرتولید ممکن است استرس گرمایی حتی از شاخص 68 نیز آغاز شود.
تأثیر رطوبت بر استرس گرمایی
تأثیر رطوبت بر استرس گرمایی گاوهای شیری به‌قدری بالا است که در شرایط رطوبت بالا، حتی دمای پایین‌تر هم می‌تواند منجر به استرس گرمایی در گاو شیری شود. رطوبت بالا باعث اختلال در تبخیر عرق از پوست شده و تبادل حرارت تنفسی را کاهش می‌دهد. در نتیجه، بدن گاو دچار انباشت حرارت می‌شود و تنش گرمایی افزایش می‌یابد.
بنابراین ترکیب دمای بالا و رطوبت زیاد (که منجر به THI بالا می‌شود) خطرناک‌ترین وضعیت را برای بروز استرس حرارتی ایجاد می‌کند.
نور مستقیم خورشید و سایه‌بان
قرار گرفتن گاو در معرض نور مستقیم خورشید به‌ویژه در فضای باز، منجر به افزایش سریع دمای بدن می‌شود. در این شرایط، استفاده از سایه‌بان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین راهکارها در کنترل عوامل موثر در استرس گرمایی مطرح می‌شود. مطالعات نشان داده‌اند که سایه‌بان دمای بدن گاو را به طور میانگین نیم درجه کاهش می‌دهد.
وجود سایبان یا هر سازه‌ای که نور مستقیم خورشید را کاهش دهد، نقش مهمی در جلوگیری از بروز تنش گرمایی دارد.
نقش تهویه مناسب جایگاه دام
تهویه مناسب جایگاه دام نقش کلیدی در کاهش استرس گرمایی در گاو شیری دارد. جریان هوا با سرعت مناسب، به‌ویژه در بهاربندها، باعث کاهش دمای بدن دام از طریق همرفت می‌شود. در مقابل، محیط‌های بدون تهویه، گرما را در فضای اطراف دام نگه می‌دارند و منجر به بروز تنش گرمایی می‌شوند.
برای خنک‌سازی مؤثر، توصیه می‌شود از فن‌های سقفی و سیستم‌های خنک‌کننده مانند افشانک‌های آب استفاده شود. به‌خصوص ترکیب تهویه با رطوبت کنترل‌شده، باعث کاهش ملموس دمای بدن گاو و افزایش آسایش دام می‌شود.
تراکم و اثرات آن بر تنش گرمایی در دام
یکی دیگر از عوامل موثر بر بروز استرس گرمایی تراکم بیش از حد دام در جایگاه است. در فصول گرم، تراکم بالا موجب افزایش حرارت تجمعی، کاهش جریان هوا و محدود شدن دسترسی به منابعی چون آب و خوراک می‌شود. این وضعیت، گاوها را به‌شدت در معرض تنش گرمایی قرار می‌دهد.
کاهش تراکم به ۸۰ تا ۹۰ درصد ظرفیت در تابستان می‌تواند به بهبود دمای مناسب برای گاو هولشتاین کمک کند. گاوها به‌ویژه در زمان‌هایی چون پس از شیردوشی و ساعات گرم روز، نیاز مبرمی به دسترسی کافی به آب و خوراک دارند.
تأثیر خوراک و متابولیسم در استرس حرارتی
تغذیه تأثیر مستقیمی بر تولید حرارت داخلی بدن دارد. گاوهای پرتولید به دلیل مصرف بیشتر خوراک و فعالیت متابولیکی بالا، گرمای بیشتری تولید می‌کنند. اگر این گرما به‌درستی دفع نشود، استرس حرارتی در گاو شیری افزایش می‌یابد. بنابراین، نوع جیره غذایی باید به گونه‌ای تنظیم گردد که حرارت کمتری تولید شود.
در چنین شرایطی، کاهش استفاده از خوراک‌های پرالیاف و جایگزینی آن با منابع انرژی متراکم مانند چربی‌ها توصیه می‌شود. این راهکارها می‌توانند از بروز تنش گرمایی در دام جلوگیری کنند.
دمای بحرانی گاو شیری و تحمل دما در فصول مختلف
دمای بحرانی گاو شیری معمولاً بین 25 تا 26 درجه سانتی‌گراد در نظر گرفته می‌شود، اما این مقدار بسته به شرایط می‌تواند متفاوت باشد. در زمستان نیز، گاوهای هولشتاین دمای حدود منفی 10 تا 0 درجه سانتی‌گراد را بدون مشکل تحمل می‌کنند. شناخت این دامنه‌های دمایی برای تنظیم سیستم‌های خنک‌کننده و گرم‌کننده در جایگاه‌های صنعتی حیاتی است.
طراحی جایگاه و تأثیر آن بر عوامل محیطی مؤثر بر استرس گرمایی
در طراحی جایگاه دام، توجه به جهت ساختمان، میزان نورگیری و امکان تهویه طبیعی یا مکانیکی از جمله مواردی است که در کاهش عوامل محیطی مؤثر بر استرس گرمایی نقش اساسی دارند.
استفاده از مصالح عایق، پوشش سقف مناسب، و طراحی مناسب آخور و آبشخور، همگی در ارتقای شرایط محیطی و کاهش اثرات استرس حرارتی مؤثر هستند. همچنین عدم وجود نور مستقیم خورشید در ساعات اوج تابش، با فراهم آوردن سایه‌بان برای گاوهای شیری، بخش مهمی از مدیریت دمایی را شکل می‌دهد.
راهکارهای مدیریتی جامع برای کنترل استرس گرمایی
برای کنترل عوامل موثر در استرس گرمایی، تنها به یک اقدام نمی‌توان بسنده کرد. ترکیب چندین راهکار از جمله:
- تأمین تهویه مناسب جایگاه دام
- کاهش تراکم بهاربند
- اصلاح تغذیه دام
- فراهم آوردن سایه‌بان برای گاوهای شیری به شکل موثر
- کنترل نور مستقیم خورشید
همگی برای کاهش تنش گرمایی در دام توصیه می‌شوند. همچنین بررسی مداوم شاخص THI در دامداری در طول روز و شب و اعمال اقدامات اصلاحی پیشگیرانه، کلید موفقیت در مدیریت عوامل موثر بر بروز استرس گرمایی در شرایط بحرانی هستند.
در مجموع، عوامل موثر بر بروز استرس گرمایی شامل دما، رطوبت، نور، تهویه، تغذیه و تراکم دام هستند که هریک به‌تنهایی یا در ترکیب با یکدیگر شرایط بحرانی برای گاو ایجاد می‌کنند. درک صحیح از عوامل محیطی مؤثر بر استرس گرمایی و به‌کارگیری روش‌های مدیریتی مبتنی بر علم، راهی پایدار برای افزایش بهره‌وری، سلامت دام و رفاه گاوهای شیری خواهد بود.
با در نظر گرفتن شرایط خاص هر دامداری، اجرای اصول فنی در تغذیه، طراحی جایگاه، تهویه و فراهم آوردن سایه‌بان برای گاوهای شیری، عوامل موثر بر بروز استرس گرمایی به میزان قابل توجهی کاهش می‌یابد و دام‌ها از آسیب‌های ناشی از تنش گرمایی محافظت می‌شوند.